Antimikrobiyal direnç sağlığımızı, antimikrobiyal kirliliği çevreyi tehdit ediyor

1928’de keşfedilen ve 1940 yılında kullanıma giren antibiyotikler insanlık tarihinde bir dönüm noktası olarak nitelense de, bugün tüm dünyada giderek artan ve yaygınlaşan ciddi bir halk sağlığı sorunu olarak karşımıza çıkmaktadır. “Her derde deva” inancıyla bilinçsizce ve aşırı antibiyotik kullanımı, mikroorganizmaların her yeni antibiyotikte direnç geliştirmesine neden olmuştur. Antimikrobiyal direnci (AMD) sebebiyle sağlık sistemi içerisindeki tedaviler uzuyor ve ölüm oranları artıyor. Günümüzde dünya genelindeki ölümlerin %25’i enfeksiyonlara bağlıdır. Küresel olarak ciddi önlemler alınmadığı takdirde 2050 yılına gelindiğinde, yılda 10 milyondan fazla kişinin dirençli enfeksiyonlar nedeni ile hayatını kaybedeceği hesap edilmektedir.

Dünya genelinde antibiyotik kullanımı son 15 yılda %36’lık artış göstermiştir. OECD 2013 Sağlık İstatistiklerine göre 1000 hastanın günlük kullanım dozları incelendiğinde en yüksek kullanım oranı %42 ile Türkiye’dedir (1).

Antimikrobiyal direnç nasıl meydana gelir?

Genel olarak, antibiyotiklere dirençli bakterilerin sayısı çok azdır. Antibiyotikler kullanıldıklarında hastalığa neden olan bakterilerle beraber vücudu enfeksiyondan koruyan iyi bakterileri de öldürürler. İlaca dirençli bakteriler hayatta kalır ve çoğalırlar. Sonuç olarak, ilaca dirençli bakteriler egemen hale gelir ve yayılırlar.

İnsanlar, hayvanlar ve bitkilerdeki mikroplarla savaşmak için kullanılan antimikrobiyal ilaçlar, atık sular, akıntı ve kanalizasyon yoluyla çevreye ve su kaynaklarına (içme suyu kaynakları dahil) girmekte ve bu yolla ilaca dirençli organizmalar ve AMD yayılmaktadır. Sonuçta antimikrobiyal ilaçlara dirençli ‘süper böcekler’ ortaya çıkmakta ve yayılmaktadır (2). Bunlar çevredeki organizmalara zarar vermektedirler.

Antibiyotikler, antifungaller(mantar ilaçları) ve antiparaziterler (parazit ilaçları) dahil olmak üzere antimikrobiyal ilaçlar, tüm dünyada insan ve veterinerlik tıbbında kullanılmaktadır. İnsanlarda ve hayvanlarda hastalıkları tedavi etmek ve önlemek için ve bazen sağlıklı hayvanlarda büyümeyi teşvik etmek için gıda üretiminde de kullanılırlar. Antimikrobiyal pestisitler (böcek ilaçları), tarımda bitkilerdeki hastalıkları tedavi etmek ve önlemek için de kullanılmaktadır. İnsanlarda, hayvanlarda ve bitkilerde antimikrobiyal ilaç kullanımı, ilaç direncinde endişe verici bir artışa yol açmakta ve enfeksiyonların tedavi edilmesini zorlaştırmaktadır. İlaca dirençli mikroplar ve hastalığa neden olan patojenler, insanlara, hayvanlara, bitkilere ve yiyeceklere geçebilir. İlaca dirençli hastalıklar dünyada her yıl yaklaşık 5 milyon insanın ölümüne neden olmaktadır (3).

OECD raporuna göre 2050’ye kadar OECD ülkelerinde antimikrobiyal direnç sebebiyle ortaya çıkan ekstra sağlık harcamalarının 2.9 trilyon dolara ulaşması beklenmektedir. Bunun yanı sıra, Dünya Bankası’nın tahminlerine göre artan direnç sonucu 2030 yılında küresel Gayrisafi Milli Hasıla’nın (GSMH) yüzde 1,5 azalması bekleniyor. Hiçbir tedbir alınmadığı taktirde, 2050 yılında küresel GSYİH’nın yüzde 2-3 oranında azalması ve 100-600 trilyon dolarlık bir küresel ekonomik kayba yol açacağı tahmin ediliyor.

Hangi önlemler alınmalı?

Hijyen, aşılama, biyogüvenlik önlemleri dahil olmak üzere tüm sektörlerde etkili enfeksiyon önleme ve kontrol önlemlerinin uygulanması yoluyla antimikrobiyal kullanım ihtiyacı azalılmalıdır.

Üretim tesislerinden çıkan atıklar çevreyi kirletmekte ve antimikrobiyal direncin yayılmasına katkıda bulunmaktadır. Hayvan çiftlikleri, su ürünleri çiftlikleri ve mahsul alanlarından gelen atık sular mutlaka antimikrobiyal kirlilik açısından arıtmaya tabi tutulmalıdır.

Antimikrobiyal deşarj limitleri  kontrol edilmelidir.

Kişilerden ve kuruluşlardan kullanılmamış ve son kullanma tarihi geçmiş antimikrobiyallerin toplanması ve uygun şekilde bertaraf edilmesi için mekanizmalar geliştirilmelidir.

Hayvansal gübrelerin tarım alanlarında doğal bir gübre olarak kullanılması antimikrobiyal dirençli bakterilerin bulaşma riskini en aza indirdiğinden ekolojik tarım uygulamaları yaygınlaştırılmalıdır. Antimikrobiyal kalıntıları, direnç genlerini ve dirençli organizmaları ortadan kaldırma yöntemleri konularında kamu ve özel sektörün AR-GE çalışmaları ve yeşil atık yönetimi teknolojileri teşvik edilmelidir.

Dünya Antimikrobiyal Farkındalık Haftası

Dünya Sağlık Örgütü tarafından Mayıs 2015’te düzenlenen 68. Dünya Sağlık Asamblesi’nde antibiyotiklere ve diğer antimikrobiyal ilaçlara karşı artan direnç sorununun üstesinden gelmek için küresel bir eylem planı kabul edildi. Planın temel hedeflerinden biri, etkili iletişim, eğitim ve öğretim yoluyla antimikrobiyal direnç konusunda farkındalığı ve anlayışı geliştirmektir. Bu amaçla her yıl 18-24 Kasım tarihleri arasında Dünya Antimikrobiyal Farkındalık Haftası kutlanmaktadır (4).

Antimikrobiyal Direnç Küresel Liderler Grubu

Antimikrobiyal Direnç Küresel Liderler Grubu, devlet başkanları, bakanlar, özel sektör ve sivil toplum liderlerinden oluşmaktadır. Grup, küresel siyasi ivmeyi, liderliği ve antimikrobiyal direnişe ilişkin eylemi hızlandırmak için Kasım 2020’de kuruldu (5). Barbados Başbakanı Mia Amor Mottley ve Bangladeş Başbakanı Sheikh Hasina eş başkanları tarafından yönetilmektedir.  Grup tüm ülkelerin çevreye karışan antimikrobiyal atık miktarını azaltması için çağrıda bulundu. Çağrı gıda, insan sağlığı ve hayvan sağlığı sistemlerinden ve üretim tesislerinden gelen antimikrobiyal atıkları güvenli bir şekilde bertaraf etmeye yönelik önlemlerin araştırılmasını ve uygulanmasını içermektedir. Bu çağrı 28 Şubat- 2 Mart 2022 tarihleri arasında Nairobi’de çevrimiçi olarak ülkelerin dünyanın en acil çevresel zorluklarını tartışıldığı BM Çevre Asamblesi öncesinde yapıldı.

Kaynaklar 

1. BD, Antimikrobiyal Direnç ile mücadele ediyor (2022) .https://amr.bd.com/tr-tr/
2. UNEP (2017). Frontiers 2017: Emerging Issues of Environmental Concern. https://www.unep.org/resources/frontiers-2017-emerging-issues-environmental-concern
3. Global burden of bacterial antimicrobial resistance (2022). in 2019: a https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(21)02724-0/fulltext
4. World Antimicrobial Awareness Week (2022). https://www.who.int/campaigns/world-antimicrobial-awareness-week
5. Antimikrobiyal Direnç Konusunda Küresel Liderler Grubu (2021). https://www.amrleaders.org/#tab=tab_1