Polonya’nın çevre koruma alanları
Prof. Dr. Zafer Ayvaz
Milli parklar çevre eğitiminde önemli rol oynar. Bu parkların çoğunda tabiat tarihi müzesi bulunur.
Milli parklar
Polonya Doğa Koruma Yasası(1) ile tanımlanan çeşitli koruma statüleri vardır. Bunlar: Milli Parklar, Peyzaj Parkları, Doğa Rezervleri, Korunan Peyzaj Alanları, Natura 2000 Alanları, Jeolojik Belgesel Alanlar, Ekolojik Alanlar, Doğa ve Peyzaj Kompleksleri, Tabiat Anıtları, Biyosfer Rezervleri, UNESCO Dünya Mirası Alanları ve Ramsar Sözleşmesi Alanları olarak sınıflandırılmıştır.
Polonya’da 23 milli park (Park narodowy) vardır. Bunlar daha önce Polonya Ulusal Parklar Komitesi tarafından yönetilmekteydi. 2004’te bu sorumluluk Çevre Bakanlığına devredildi. Çoğu milli parklar kısmen veya tamamen korunan bölgelere ayrılmıştır. Buna ek olarak, genellikle “otulina” adı verilen koruyucu tampon bölge ile çevrilidirler. Milli parklar ziyaret edilebilir, ancak turizm yalnızca belirlenmiş alanlarda, patikalarda, yollarda mümkün olabilir. Milli parklar çevre eğitiminde önemli rol oynar. Bu parkların çoğunda tabiat tarihi müzesi bulunur.
Peyzaj parkları
2004 yılındaki Doğa Koruma Yasası’na göre, bir Peyzaj Parkı ( Park Krajobrazowy ), “doğal, tarihi, kültürel veya manzara değerlerinden dolayı korunan ve bu değerlerin dengeli biçimde korunup geliştirildiği bir alan” olarak tanımlanmaktadır(2).
Polonya genelinde 122 Peyzaj Parkı bulunmaktadır ve bunlar toplamda yaklaşık 26.100 kilometre kare alan kaplamaktadır(3). Peyzaj Parklarının oluşturulması, tasfiyesi ve sınırları hakkındaki kararlar, il genel meclisinin ( voivodeship sejmik ) kararı ile alınır. Bir Peyzaj Parkı oluşturulurken, ilgili belediye meclisiyle ve Doğa Koruma Bölge Müdürüyle istişarede bulunulmalıdır. Park alanının yanı sıra bir tampon bölge (otulina) belirlenebilir.
Doğa rezervleri
Doğa rezervleri Polonya topraklarının % 0,53’üne karşılık gelen toplam 1.644.634 hektar alanı kaplamaktadır (4). 2011 yılı itibariyle, Polonya’da 1469 doğa rezervi bulunmaktadır(5). En eski doğa rezervi, 1903 yılında tesis edilen Barnowiec Doğa Rezervidir (Rezerwat przyrody Barnowiec). Polonya’da doğa rezervleri çeşitli kategorilere ayrılmaktadır(6): Fauna (141 adet), peyzaj (108 adet), orman (722 adet), turbalık (177 adet), flora (169 adet), su (44 adet), cansız doğa (72 adet) , bozkır (32 adet) ve halofit (4 adet). Diğer bir sınıflandırma, normal ve sıkı korunan doğa rezervleri şeklindedir. Normal doğa rezervlerinde sınırlı faaliyete izin verilirken, sıkı korunanlarda hiçbir insan aktivitesine izin verilmez(7).
Korunan alanlar
Korunan peyzaj alanları (obszary chronionego krajobrazu ), en az kısıtlamanın olduğu, nitelikli turizm ve açık hava rekreasyon faaliyetlerinin yapılabildiği koruma alanlarıdır. Polonya’da 2008 itibarıyla 7.058.000 hektar alanı kaplayan 419 korunan peyzaj alanı vardır veya bunlar ülkenin % 23’ünden biraz fazla alan kaplamaktadır(8).
Natura 2000 alanları
Natura 2000, Avrupa Birliği sınırları içinde belirlenmiş bir doğal çevre koruma ağıdır. Mayıs 1992’de, Avrupa Birliği üyesi ülkelerin hükûmetleri,Avrupa içinde tehlikede bulunan doğal yaşam alanlarının ve canlı türlerinin koruma altına alınması amacıyla hazırlanmış bir yönerge tasarısını kabul etmişlerdir. Habitat Yönergesi veya FFH-Yönergesi olarak anılan bu yönerge, Avrupa Birliği’nin 1979 yılında kabul edilen Yabani Kuşlar Yönergesini tamamlamak amacıyla yürürlüğe konmuştur. Bu iki yönerge, Natura 2000 ağının oluşumunu sağlayacak en önemli iki hukuki metindir.
Yabani Kuşlar Yönergesi, kuş türlerin koruma altına alınabilmesi için Özel Koruma Bölgeleri’in oluşturulmasını gerekli kılmıştır. Benzer biçimde, Habitat Yönergesi de bazı doğal yaşam alanlarının ve içlerinde yaşayan bitki ve hayvan türlerinin korunması için bazı yerlerin korumaya alınmasını öngörmektedir. Bu iki özel koruma alanı, Natura 2000 ağının kapsamına girecek alanları oluşturmaktadır.
Avrupa Birliği’ne üye her bir ülke, kendi sınırları içindeki en önemli doğal yaşam alanlarının ve buralardaki bitki ve hayvan türlerinin bir listesini derlemek zorundadır. Daha sonra derlenen bu liste, Avrupa Komisyonu’na teslim edilmelidir. Avrupa Komisyonu’nun ilgili makamlarınca değerlendirmeye alınan listelerde eğer koruma altında alınması gereken bir alan olduğu gözlenirse bu bölgeler Natura 2000’in koruma ağı içine girer.
Natura 2000 Ağında bulunan yaklaşık 500 bölgenin 72’si Polonya’dadır(9). Bu Özel Çevre Koruma Alanları(Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków, OSOP), göçmen kuşların ve nesli tehlikede bulunan bazı kuşların habitatlarını koruma amacıyla tesis edilmişlerdir. Polonya topraklarının % 20’si Natura 2000 Ağı kapsamındadır. Bu kapsamda 849 Toplumsal Öneme Sahip Habitat Alanı (Obszar mający znaczenie dla Wspólnoty-Gelecekteki Muhtemel Özel Koruma Alanı) ve 145 Özel Koruma Alanı ( Specjalny obszar ochrony siedlisk, SOOS ) bulunmaktadır.
Diğer koruma alanları
Jeolojik belgesel alanlar ( stanowiska dokumentacyjne ), 6.000’den fazla ekolojik alan (użytki ekologiczne) .Doğa ve peyzaj kompleksleri ( zespoły przyrodniczo-krajobrazowe ). Yaklaşık 33.000 tabiat anıtı (çoğunlukla ağaçlar ve mağaralar gibi). Polonya’da ayrıca uluslararası olarak tanınmış aşağıdaki koruma alanları bulunmaktadır:
Dünya Mirası Alanları
UNESCO Dünya Mirası Alanı (örneğin orman, dağ, göl, ada, çöl , anıt, kompleks veya kent olarak UNESCO tarafından listelenen) kültürel veya doğal öneme sahip insanlığın ortak mirasıdır. Polonya’da biri doğal, 13’ü kültürel toplam 14 Dünya Mirası Alanı vardır. Üç alan-Belovezhskaya Pushcha / Białowieża Ormanı, Polonya ve Ukrayna’daki Ahşap Kiliseler ve Muskauer Parkı / Park Mużakowski- komşu ülkelerle (Beyaz Rusya, Ukrayna ve Almanya) paylaşılmaktadır. Polonya’nın geçici listede ayrıca altı bölgesi daha vardır.
Ramsar Sözleşmesi Alanları
Ramsar Sulak Alanlar Sözleşmesi, sulak alanların korunması ve ekolojik fonksiyonlarını göz önünde bulundurarak sürdürülebilir ekonomik, bilimsel, kültürel ve rekreasyonel kullanımı için imzalanmış uluslararası bir antlaşmadır(10,11). Sözleşme, 22 Mart 1978’de Polonya’da yürürlüğe girdikten sonra, ülkedeki 13 ayrı bölgede uygulanmış olup bu bölgeler 145.075 ha alan kaplamaktadır(12,13).
Kaynaklar
- Act on Protection of Nature, 2004, published by the Polish Parliament
- Kancelaria Sejmu (April 16, 2004), Act on Protection of Nature (USTAWA z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody) See: Article 16 (1).
- Fundacja WFF “SPFF – parki narodowe/krajobrazowe i rezerwaty przyrody w SP (National and Landscape Parks, Nature Reserves; Poland)”. Polska Flora & Fauna (SPFF).
- Dariusz Bochenek (ed.). “Ochrona środowiska 2012”. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. p. 278. ISSN 0867-3217.
- Dariusz Bochenek (ed.). “Ochrona środowiska 2012”. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. p. 277. ISSN 0867-3217.
- Dariusz Bochenek (ed.). “Ochrona środowiska 2012”. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. p. 286. ISSN 0867-3217.
- Teresa Podgórska; Zbigniew Sierota (2010). Las – człowiek… człowiek – las. Lasy Państwowe. p. 110. ISBN 978-83-61633-19-8.
- Obszary chronionego krajobrazu. 2009, Meridian.
- “The Birds Directive”. Environment. European Union.
- “The Ramsar Convention on Wetlands”.
- “Ramsar List” Ramsar.org.
- “Ramsar Briefing Notes – Poland”. Ramsar.org.
- Sienkiewicz, Jadwiga (2008). Ramsar sites in Poland. Warsaw: Institute of Environmental Protection. p. 70. ISBN 8360312850.